به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، شهرهای زیر زمینی (دست کند ) با جاذبه گردشگری و هویت فرهنگی و سند تاریخی برای یک شهر دارای ارزش معنوی ومادی زیادی است که درصورت احیا شدن جان تازه‌ای به گردشگری شهر می بخشد و عاملی برای ایجاد اشتغال زایی در منطقه خواهد بود. در شهرستان خوشاب دست کندهای زیر زمینی زیادی مانند دست کند روستای درفک، دست کند روستای نوده انقلاب و دست کند سلطان آباد وجود دارد که بیشتر آن ها مربوط به قرن هفتم هجری قمری است. در قسمت شمالی روستای درفک دست کندی وجود دارد که به گفته اهالی منطقه دوطبقه بوده و در بسیاری از قسمت ها ارتفاع آن به دو متر می رسد. یکی از ورودی های این دست کند قنات روستاست که در بازدید از این دست کند بعد از حدود50 متر از رفتن به عمق قنات ورودی دست کند در ارتفاع یک ونیم متری از سطح آب قنات مشخص و ارتفاع ورودی کمتر از انتهای آن است. بعد از طی کردن حدود 20 متر از مسیر در داخل دست کند به سمت جنوب، ادامه راه به علت پر شدن یکی از چاه ها  مسدود می شود. به گفته اهالی منطقه افرادی که در قدیم به داخل دست کند رفته اند مشاهده  کردند چندین مسیر در این دست کند وجود داشته ودر هر مسیر نیز حجره هایی وسیع  احداث شده است. از دیگر دست کندهای شهرستان خوشاب شهر زیر زمینی در زیر شهر سلطان آباد، مرکز شهرستان خوشاب ودر حاشیه  غربی شهر است که مربوط به قرن هفتم بوده و به شماره30955 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
پناهگاهی زیر شهر برای فرار از سربازان روسیه
حاج تقی عزتی یکی از اهالی سلطان آباد که در کودکی در این شهر زیر زمینی مدتی سکونت کرده در این باره به خبرنگار خراسان گفت: حدود یک قرن قبل در این شهر که روستایی بیش نبود مردم روستا زیر زمین اتاق‌هایی درست کرده بودند که از دست غارتگران و حمله روس‌ها در آن‌جا مخفی می‌شدند. وی با بیان یکی از خاطرات دوران کودکی خودش افزود: مدتی نظامیان روسیه به این منطقه آمدند و پدرم به همراه چند نفر دیگر از همشهریان قبل از این که روس‌ها به روستا برسند ما را وارد این اتاق‌ها کردند و تا مدت یک هفته از آن جا بیرون نیامدیم. وی افزود:  این اتاق‌های زیر زمینی بر اساس جمعیت خانواده‌ها معمولا حدود 10 تا 20 متر زیر زمین ساخته می‌شد و برخی افراد آذوقه سال شان را از ترس حمله دزدان و افرادی که به روستا حمله می‌کردند در آن مخفی می‌کردند.  عزتی خاطر نشان کرد: این اتاق‌های زیر زمینی معمولا از طریق دهلیز‌ها و راهروهایی به هم ارتباط داشت و در برخی از نقاط با عبور از زیر روستا در مناطق دشت از زیر زمین خارج می‌شد. وی با اظهار این که بسیاری از این خانه‌های زیر زمینی با گذشت زمان به دلیل بدون استفاده ماندن محلی برای رها سازی فاضلاب‌ها شد یا با پوشاندن روی آن ها مخفی ماند، افزود: تا چند سال قبل گاهی اوقات با کندن زمین برای چاه به کیسه‌های غلات و آذوقه‌هایی دست می‌یافتیم که بعد از سال‌ها همچنان در زیر زمین بدون استفاده مانده بود و برخی یادشان رفته بود استفاده کنند.
خوشاب شهری  با قدمتی بسیار زیاد
محمد عبدا... زاده کارشناس میراث فرهنگی در این باره با بیان این که شهرستان خوشاب قدمتی بسیار زیاد دارد و برخی از آثار فسیل‌ها در منطقه بابالنگر این شهرستان به دست آمده است، افزود: یکی از استراتژی های دفاعی این شهر در گذشته استفاده از شهر زیر زمینی برای در امان ماندن از دست مهاجمان بوده است. غلامرضا براتی یکی دیگر از اهالی شهر سلطان آباد که در جوانی از روی کنجکاوی وارد یکی از این شهرهای زیر زمینی سلطان آباد شده است، گفت: حدود 50 سال قبل با یکی از دوستانم صبح زود با چراغ دستی برای پیدا کردن زیر خاکی داخل چاه شدیم و بعد از عبور از کنار اتاق‌های 2 در 2 با ارتفاع 2 متری حدود 3 کیلومتر داخل این شهر زیر زمینی به سمت قبرستان آبادی راه رفتیم. براتی با بیان این که بعد از مدتی نه تنها چیزی پیدا نکردیم بلکه چراغ دستی مان در بین راه خاموش شد و راه را گم کردیم، افزود: بعد از اطلاع والدین از مسیری که رفته بودیم چند نفر از اهالی روستا به دنبال مان آمدند و غروب توانستند ما را پیدا کنند و توانستیم مجدد به روی زمین بازگردیم. وی با بیان این که در برخی از نقاط امکان زندگی 200 نفر در این دست کند وجود دارد، خاطر نشان کرد: در این شهر زیر زمینی در برخی از نقاط آجرهای قدیمی کار شده و هواکش به سمت بالا دارد. براتی با اظهار این که بسیاری از نقاط این شهر زیر زمینی را به خاطر دارد، اضافه کرد: متاسفانه برخی از افراد امروزه به این دهلیزها فاضلاب رها کرده‌اند که بخش‌هایی از آن ها نابود شده است. ژان  پل لوب، معمار و انسان‌شناس در مقاله خود در دومین همایش بین‌المللی معماری دست کند با عنوان« معماری دست کند، ‌معنی آن برای زندگی امروز چیست؟» بیان می‌کند: در حوزه معماری بومی، معماری دست کند نسبت به سنت های دیگر در مقابل روندهای تخریبی مقاوم‌تر بوده است. وی  می‌افزاید: برای سال‌های زیادی پژوهشگران از حوزه‌های مختلف با علاقه این سنت معماری را مطالعه کرده‌اند. این مطالعات باعث به وجود آمدن سیاست‌های حفاظتی و اطلاعات بیشتر درباره این سازه‌ها شد و در اروپا به حفظ خیلی از محوطه‌ها کمک کرد. انواع دیگر توسعه مانند توسعه گردشگری نیز معمولاً به همراه این فعالیت‌ها به وجود آمد. اگرچه گاهی این فعالیت‌ها همراه با انتقاد بوده است، اما همین فعالیت‌ها محوطه‌ها را نجات داد و این میراث را جاودانه کرد و این کار باید ادامه پیدا کند.
خوشاب دارای تاریخ و تمدنی بزرگ با فرهنگی غنی
مدیر کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی در بازدید سلطان آباد با بیان این که شهرستان خوشاب دارای تاریخ و تمدنی بزرگ با فرهنگی غنی است، گفت: این شهرستان از نظر میراث فرهنگی و صنایع دستی ثروتمند است و نمی‌توان آن را در میان شهرستان‌های فقیر و محروم قرار داد. ابوالفضل مکرمی فر با بیان این که شهر زیر زمینی سلطان‌آباد در مرکز شهرستان خوشاب یکی از بی‌نظیرترین آثار تاریخی به جای مانده از گذشته است، افزود: با احیای این منطقه می‌توان به گردشگری در این منطقه جان تازه‌ای بخشید. آن چه واضح است به دلیل بی توجهی مسئولان و نبود اطلاع کافی از اهمیت آثار به جا مانده از تاریخ گذشتگان بسیاری از اهالی روستای قدیم سلطان‌آباد ناخواسته به دلیل رها سازی فاضلاب‌ها بخشی از  این شهر زیر زمینی را از بین برده‌اند و بخش‌های زیادی از این دست کند همچنان برای مسئولان و نسل جدید ناشناخته باقی مانده است. در حالی که می‌توان از تجربیات بسیاری از ساکنان قدیم که اطلاع دقیقی از مکان‌های این شهر زیر زمینی دارند استفاده کرد و قبل از آن که دیر شود بتوان اقدامات عملی انجام داد و این میراث کهن را احیا و بازسازی کرد تا با استفاده از تجربیات نسل گذشته قدمی برای احیای گردشگری و استفاده عموم مردم از این تاریخ کهن برداشت.