به گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی، این منطقه در طی دوران تاریخی شاهد جنگ‌ها و تهاجمات بی‌شماری بوده است. بنا به نوشته بلاذری، منطقه زام (جام) به سال 28 یا 29 هجری توسط مسلمانان فتح شد. وجود مسیر فرعی از راه اصلی ابریشم که شهر قدیم نیشابور را به هرات متصل می‌ساخت و از کنار جام رود عبور می‌کرد در گذشته مراکز متعددی را به یکدیگر پیوند می‌داد.  ظاهراً اوج رونق جام به مرکزیت بوزجان سده چهارم هجری بر می‌گردد؛ در اواخر قرن پنجم هجری شیخ احمد از ترشیز به جام آمد و مریدان فراوانی یافت و پس از وفاتش در کنار خانقاه معد آباد به خاک سپرده شد و به برکت شخصیت وی آن روستا به تدریج و طی قرون پس از آن توسعه یافت و معدآباد در طی زمان تبدیل به تربت شیخ جام و نهایتا تبدیل به شهر تربت جام شد.

 

غلام‌رسول رحیمی، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت‌جام در گفت‌وگو با ایسنا بیان کرد: از جاذبه‌های گردشگری تربت‌جام می‌توان به مجموعه معماری مزار شیخ‌الاسلام احمدی جامی، رباط جام، مسجد خانه نور، آرامگاه شاه قاسم انوار و ... اشاره کرد.

 

وی افزود: مجموعه مزار شیخ احمد جامی به حق گنجینه‌ای از معماری ایرانی اسلامی است چرا که در طی زمان‌های مختلف توسط افراد زبر دست و شاهان آن زمان، بناهایی برای پاس‌داشت مقام شیخ احمد ساخته می‌شده است. این مجموعه از 10 فضای معماری بر گرد یک صحن وسیع مرکزی شکل گرفته که مهم‌ترین و با شکوه‌ترین فضاهای معماری این مکان در مجاورت آرامگاه شیخ بنا شده‌اند و شامل گنبد خانه، ایوان، مسجد کرمانی و... می‌باشد.

 

رحیمی گفت: به استناد متون کهن تاریخی و بررسی‌های انجام شده، گنبد خانه پیش از ابنیه دیگر توسط اعقاب سلطان سنجر سلجوقی به سال 633 ه.ق پایه‌ریزی شد و به همت غیاث الدین محمد بن ابوبکر کرت (متوفی 643 ه.ق) توسعه یافت . فضای داخلی گنبد خانه با نقاشی های رنگارنگ و زیبا روی گچ زینت یافته و تاریخ 763 و 771 ه.ق بر انتهای کتیبه‌ها حکایت از مرمت و بازسازی بنا دارد . ساختار معماری گنبد خانه یادآور طرح مقبره سلطان سنجر در مرو است. گنبد بنا نیز با تلفیقی موزون از سه کنج و چهار طاق‌نمای هشت ضلعی ایجاد شده که سطح زیرین آن با تزئینات کاربندی پوشش یافته است .

 

وی بیان کرد: این قسمت از مجموعه‌‌ی آرامگاه شیخ احمد جامی با ارتفاع 32 متری توسط (شمس الدین مطهر بن شهاب الدین اسماعیل بن قطب الدین محمد بن شمس الدین مطهر بن احمد جامی) در نیمه اول قرن هشتم هجری بنیاد یافته که قبل از پایان گرفتن بنای ایوان دار فانی را وداع گفت و ادامه کار توسط فرزندش »غیادالدین بن مطهر» دنبال شد و به اتمام رسید . بلندی ایوان و کاشی‌کاری‌های متنوع به صورت شش گوش مزین به گل و برگ و ستاره شانزده پر به رنگ سیاه ، لاجوردی و فیروزه‌ای بر زمینه شکوه و عظمت خاصی به ایوان و مجموعه بنا بخشیده است . سر در ایوان در سال 1022 ه.ق به امر عباس اول صفوی کاشی‌کاری شد. فضای معماری ایوان در مجاورت گنبد خانه با سقفی نیم گنبدی و تزئینات کاربندی با دو ورودی مستقل مسیر ارتباطی به بناهای طرفین خود مسجد کرمانی و گنبد سفید را پدید آورده است.

 

رحیمی گفت: این بنا در سمت چپ ایوان قرار دارد و ظاهرا نام آن منسوب به سازنده بنا (خواجه زکی بن محمد محمد بن مسعود کرمانی) است . مسجد کرمانی با ابعاد 17*70/10 متر مشتمل بر شاه نشین در وسط هر ضلع و سه چله خانه در زوایای شرقی و غربی است که در شاه نشین واقع در ضلع غربی زیباترین عنصر معماری این مسجد یعنی محراب گچ بری و نفیس آن از شاهکارهای قرن هشتم هجری ساخته شده است . بر ازاره دیوارها نیز یك رشته کتیبه عالی نقش بسته و بر اسپرها قاب‌های مشبك گچبری تعبیه شده که حکایت از مهارت و درایت هنرمندان آن است . شاه‌نشین‌های واقع در زوایای جنوبی و شمالی دارای پوشش نیم گنبدی بوده وجود طاق و تویزه ، ایجاد گنبد بر روی آنها را ممکن نموده است.

 

وی بیان کرد: «رباط جام» هم مجموعه تاریخی دیگر شهرستان است. رباط جام یک بنای چهار ایوانی است؛ فضای ورودی رباط به یک هشتی منتهی می‌شود و ایوان‌های شمالی و جنوبی در آن در ادامه به فضایی وسیع می‌شد که این نقاط به پایه‌های آجری به چشمه طاق‌ها تبدیل شده‌اند؛ همچنین فضای داخلی بنا شامل ایوانچه‌هایی است که هر یک به حجره‌ای منتهی می‌شود. نمای بیرونی رباط علاوه بر دیوار اصلی بنا دارای سه برج است و از بخش‌های مهم این بنا فضای شاه‌نشین آن است. با توجه به این سبک از معماری می‌توان این اثر را از جمله آثار معماری بر جا مانده از دوران تیموریان دانست.

 

 

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت‌جام ادامه داد: همچنین «خرگرد جام» نامی آشنا در تاریخ، فرهنگ، باور و مدنیت خراسان است؛ شهری دیرسال و کهن در نیمکره شرقی ایران زمین که در فراسوی تاریخ، قرن‌ها کانون استقرار موبدان و از مراکز تعلیم آموزه‌های باستانی ایران محسوب می‌شده است. خرگرد از اصلی‌ترین محورهای جاده ابریشم بوده است که در مناسبات تجاری و فرهنگی نقش برجسته‌ای در پیوند و ارتباط جوامع مختلف اثرگذار بوده است. 

 

رحیمی گفت: امروزه از خرگرد آباد و پررونق سده‌های گذشته جز رشته‌ای از تپه‌های خاکی، آرامگاه با شکوه قاسم انوار و تعدادی روستا چیز دیگری برجا نمانده است. از مشاهیر و نامداران خرگرد می‌توان به عبدالرحمن جامی، بزرگترین شاعر قرن نهم و خاتم‌الشعرای شعر فارسی یاد کرد؛ همچنین هاتفی خرگردی، قاسم انوار، امیر حسام زرشتکی و ملا محمد اردستانی هم از دیگر نامداران خرگرد هستند.

 

وی عنوان کرد: آرامگاه قاسم انوار در خرگرد در شمار آثار باستانی پررونق و ممتاز خراسان از نظر معماری است که به همت امیرعلی شیرنوایی بنیان نهاده شد. این بنای عرفانی از نمونه‌های معتبر معماری دوران تیموری است که در ابتدا خانقاه و لنگر صوفیان بوده و بعدها بعنوان آرامگاه مورد استفاده قرار گرفته است.

 

رحیمی افزود: در اطراف بخش داخلی و دیوارهای آرامگاه دست نوشته‌هایی به یادگار از سالیان دور با خطوط ریز و درشت تعلیق و نستعلیق، نسخ و ثلث به نثر و نظم دیده می‌شود که از کم نظیرترین نمونه‌های یادنوشت‌های عرفانی و گنجینه‌ای از احساسات عالمانه و زیبا که نشانه‌ی جایگاه برجسته انوار در نگاه صاحب‌دلان عارف و امرا بوده است.

 

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان تربت‌جام اظهار کرد: در فاصله 200 متری آرامگاه انوار، آب انبار آجری بسیار بزرگی قرار دارد که پهنای آن 18 متر و درازای آن 24 متر و عمق آن 19 متر است. این آب انبار از مهم‌ترین آب انبارهای مسیر جاده ابریشم است که قرن‌ها غبار خستگی از تن و جان مسافران و بازرگانان و دانشمندان زدوده و در نگاه مردم محلی قرین با حکایت‌های اسرارآمیز و افسانه‌های اغراق انگیز تصویر شده است. 

 

وی ادامه داد: همچنین بر فراز عارضه مرتفعی در جنوب خرگرد بقایای معماری مهم و کاخ ویران شده‌ای قرار دارد که به قصر گلچهره شهرت دارد و قدمت آن حداقل به دوره ساسانیان می‌رسد و گویای آن است که خرگرد در دوره پیش از اسلام نیز زیستگاهی شایسته در گذرگاه جاده ابریشم بوده است.

 

رحیمی عنوان کرد: خرگرد در عرصه موسیقی مقامی مقامی نیز نامداران بزرگی را در دامان خویش پرورانیده است که همین بس، اسطوره موسیقی مقامی ایران زمین، استاد غلام‌علی پورعطایی از این دیار است. چهره ماندگاری که اجراهای هنری‌اش به مدت نیم قرن در جشنواره‌های داخلی و خارجی نماد شورآفرینی‌های عرفانی و آواهای ملی بود. استاد فاروق کیانی، اسطوره‌ی بازی‌های آیینی نیز از منطقه خرگرد جام است.

 

وی گفت: شهر تاریخی بوزجان که امروزه مجموعه‌ای از تپه‌های کوچك و بزرگی از آن محصور در زمین‌های زراعی است و به همان نام بوزجان نامیده می‌شود در حدود 18 کیلومتری شرق تربت‌جام قرار دارد . شهر بوزجان که در متون کهن به نام‌های " پوژگان , بوزگان و پوچگان " نیر آمده , تا اوایل قرن هفتم هجری همواره مرکز ولایت جام بوده و اعتبار خاصی داشته است . به‌طور کلی این محوطه وسیع در سه بخش قابل مطالعه است؛ مقبره شیخ ابوذر بوزجانی, ارگ بوزجان و شهر بوزجان . ارگ از قسمت‌هایی است که در بخش شمال شرقی این محوطه بصورت تپه‌ای عظیم خودنمایی می‌کند و بقایای آن نشان می‌دهد که این بنا به صورت چند اشکوبه بوده است. به احتمال زیاد شهر بوزجان در اواسط قرن هفتم هجری در ضمن یورش‌های پی در پی مغول ویران شده است, زیرا مورخین قرون بعدی به‌ندرت از بوزجان یاد نموده‌اند . در قرن چهارم هجری بوزجان از چنان جایگاهی برخوردار بود که توانست شخصیت‌های علمی و فرهنگی بزرگی را در دامان خود پرورش دهد , یکی از این فرازنگان " ابوالوفاء محمد بن یحیی بن اسماعیل بن عباس " بوزجانی ریاضی دان و ستاره شناس ایرانی بود که در سال 329 ه ق در آن شهر پا به عرصه وجود گذاشت و پس از پرورش جسمی و علمی در بوزجان , به بغداد رفت و در رصد خانه آن شهر به مطالعه و تحقیق پرداخت . بوزجانی و آثار ارزنده او از چنان موقعیت و اهمیتی در مجامع خدمات علمی جهان برخوردار است که یکی از دهانه‌های آتشفشان کره ماه به نام او نام‌گذاری شده است .

 

رحیمی بیان کرد: آرامگاه شیخ ابوذر بوزجانی در ابتدای ورودی به محوطه شهر قدیم بوزجان در ضلع شمال شرقی و در میان قبرستان قدیمی بر روی تپه‌ای کم ارتفاع بنای آجری مقبره عالم بزرگ (شیخ ابوذر بوزجانی) واقع شده است . شیخ ابوذر بوزجانی از ریا ضی‌دانان، شعرا و عارفان بزرگ عصر سامانی و اوایل دوران غزنوی است که در زمان حیات از شهرت بسیاری بر خورد دار بوده تا به آن حد که خواجه عبداله انصاری به او لقب"خداوند کرامات ظاهر" اعطا فرمود. وفات شیخ ابوذر سال 370 هجری ذکر شده است. آرامگاه این عالم بزرگ مشتمل بر ایوان ورودی فضای داخلی ساده‌ای بود که در دوره قاجار بنیاد گرفته و در کنار همسر و یکی از مریدانش آرمیده است ,که به علت خطر ساز بودن بنای آن جمع آوری و فعلا به‌صورت مقبره‌ای روباز و حصار شده درآمده است.

 

وی خاطرنشان کرد: همچنین در حوالی شهرستان تربت‌جام اماکن تفریحی طبیعی متعددی وجود دارد. روستای بزد، روستای ابدال آباد، روستای قلعه شیر، روستای رونج، روستای بردو و ... نمونه‌هایی از این مناطق هستند که بهار چشم‌‌نوازی دارند و در مناطق ابدال آباد و رونج، آبشارهای زیبایی نیز وجود دارد.

 

رحیمی گفت: غار شیخ جام و غارهای ابدال آباد هم از دیگر مناطق جاذبه‌های گردشگری شهرستان هستند. غار شیخ جام که جزو غارهای چاهی می‌باشد با طول حدود 56 متر واقع در کوه بزد در ارتفاع 1860متر از سطح دریا است که روزگاری خلوت‌گاه عارف نامی قرن ششم احمد جامی بوده که به یاد آن عزیز بزرگوار نام‌گذاری شده است.

 

وی بیان کرد: غارهای موجود در منطقه گردشگری ابدال آباد (حدود 6 غار) با توجه به آهکی بودن جنس ارتفاعات و عوامل فرسایش (شیمیایی) در طول تاریخ طبیعی این منطقه ایجاد شده است که به نوبه خود ضمن تبیین تاریخ طبیعی منطقه برای گردشگران طبیعی- تفریحی جذاب است.

 

رحیمی گفت: از صنایع دستی شهرستان هم می‌توان به فرت‌بافی، گلیم‌بافی و سازسازی اشاره کرد.

 

وی افزود: تربت‌جام از پنج موزه نیز بهره‌مند است که موزه اشیای اهدایی به مزار جام، موزه قرآن، موزه سنگ قبرهای مزار، موزه مردم‌شناسی و موزه حیات‌وحش تربت‌جام نام دارند. 

 

رحیمی گفت: بنابراین تربت‌جام گنجینه‌ای از آثار باستانی و معماری است که از دوره ساسانیان تا سلجوقیان و تیموریان آثار متعددی وجود دارد. اغراق نکرده‌ایم اگر بگوییم هر کس به خراسان بیاید و تربت‌جام را نبیند ضرر کرده است چرا که این منطقه دیار عالمانی بزرگ نظیر ابوالوفای بوزجانی، عبدالرحمن جامی، شیخ احمدی جامی، غلامعلی پورعطایی و... است. 

 

فرمانداری این شهرستان شعار «تربت‌جام؛ مقصد گردشگری» را برای نوروز 98 در نظر گرفت و در این راستا برنامه ریزی نمود، همچنین شورای شهر و شهرداری نیز تدابیر ویژه‌ای در حوزه طراحی‌های شهریِ نوروزی داشتند.